Sienkiewicza 48 – fabryka rodziny Sarnów
Nieruchomość położona w Płocku przy ulicy Sienkiewicza (dawniej ulica Więzienna) 48, po jej północnej stronie, stanowi część dawnego zespołu budynków Fabryki Maszyn Rolniczych Sarny. Przedsiębiorstwo było zlokalizowane na placach oznaczonych dawnymi numerami hipotecznymi 237, 192, 193 litera B oraz 183. Moszek Szlama Sarna był ich właścicielem na mocy aktów z dnia 23 lipca 1878 roku, 10 listopada 1882 roku, 19 września 1883 roku oraz 5 marca 1900 roku.
Moszek Szlama Sarna (1838–1908) – płocki przemysłowiec, był synem Issera Szai, majstra blacharskiego, i Chany z domu Purzyczka. Jego żoną była Fajga z domu Ejzenberg (ur. 1838), z którą miał czworo dzieci: trzech synów – Izydora (ur. 1876), Saula (ur. 1880), Szymona (ur. 1881) oraz córkę Adelę (ur. 1883). Sarna od najmłodszych lat interesował się rolnictwem i jego mechanizacją. Odbył wiele podróży po Europie, a po powrocie do Płocka cały swój kapitał wynoszący 100 rubli zainwestował w maszyny rolnicze (wialnie) z Gdańska. Następnie zaczął sprowadzać z poznańskiego pługi, młocarnie i siewniki, które sprzedawał okolicznym rolnikom. W latach 60. XIX wieku założył mały warsztat reparacyjny, w którym naprawiał maszyny rolnicze, sprowadzane z zagranicy oraz z Fabryki Cegielskiego w Poznaniu. Już w 1864 roku na wystawie przemysłowo-rolniczej w Warszawie za eksponowane narzędzia rolnicze otrzymał medal za dokładne wyrabianie maszyn rolniczych do praktycznego użytku. Zakład stopniowo rozbudowywał się, a w 1870 roku jego warsztaty zostały przekształcone w Fabrykę Maszyn i Narzędzi Rolniczych w Płocku. Według reklamy prasowej zamieszczonej na łamach „Kalendarza Płockiego” na rok 1876, firma Sarny posiadała znaczny wybór najpraktyczniejszych maszyn i narzędzi rolniczych, między którymi szczególnie odznaczały się pługi oryginalne wrzesińskie, brony, drapacze, pogłębiacze, ekstyrpatory, kultywatory Colemana, siewniki Robilarda Bennajda, Drewitza, kopaczki do kartofli patentowane, żniwiarki i żniwiarko-kosiarki, maneże i młockarnie, siekacze, szarpacze, rozdrabiacze, pompy, sikawki, torfiarki, wozy i bryczki. W 1870 roku w zakładzie Sarny pracowały 23 osoby, w 1885 roku – 50, w 1899 roku – 65, a w 1914 roku – 77.
W lutym 1881 roku Moszek Szlama Sarna zwrócił się do Magistratu miasta Płocka z prośbą o wyrażenie zgody na pobudowanie na jego placu między ulicą Więzienną i Królewiecką zakładu odlewniczo-metalurgicznego. Była to pierwsza w mieście odlewnia żeliwa, w której zatrudnieni giserzy wykonywali odlewy w lejarni do produkcji maszyn rolniczych. Na łamach „Korespondenta Płockiego” Sarna umieścił reklamę swojej lejarni żelaza, funkcjonującej przy fabryce maszyn rolniczych, według której rozpoczęła ona pracę 1 lipca 1881 roku. Odlewnia wyposażona była w jeden piec ludwisarski o dwóch upustach. Surowiec na odlewy Sarna sprowadzał z Anglii i Szkocji. Firma Sarny polecała znaczny wybór praktycznych maszyn i narzędzi rolniczych po przystępnych cenach, żelazo wszelkiego gatunku, węgle kamienne, cement, lak, tekturę asfaltową, smołę kamienną, nasiona rolnicze, worki na zboże, wagi decymalne oraz wszelkie towary galanteryjne żelazne. Asortyment obejmował także nasiona pastewne.
W 1883 roku Moszek Szlama Sarna wzniósł na terenie swojej nieruchomości kuźnię oraz warsztat ślusarski. W 1884 roku został sporządzony projekt (niezachowany) na wzniesienie frontowego, jednopiętrowego domu mieszkalnego, z dachem krytym blachą żelazną, przy ulicy Więziennej. Jego autorem był architekt Konrad Bałaziński (1850–1885). W tym samym czasie w podwórzu nieruchomości została wzniesiona jednopiętrowa oficyna przeznaczona na biuro fabryki narzędzi rolniczych. W 1885 roku Sarna przeniósł handel żelazem do budynku przy ulicy Więziennej – na elewacji kamienicy widoczne są jeszcze dziś fragmenty reklamy z napisem „skład żelaza”.
W tym samym roku Moszek Szlama Sarna prezentował produkowane przez swoją firmę maszyny rolnicze podczas wystawy rolniczo-przemysłowej w Warszawie. Ekspozycja Sarny została uhonorowana brązowym medalem, którego rysunek pojawia się w reklamach fabryki umieszczanych na łamach lokalnej prasy. Kolejny brązowy medal Sarna otrzymał w 1899 roku na ekspozycji prezentowanej w Płocku, za dążenie do coraz większego udoskonalenia swych wyrobów, za wprowadzenie samo smarujących się panewek przyrządów przy młocarniach i przedstawieniu na wystawie kolekcji odlewów własnego wyrobu.
Jesienią 1888 roku Moszek Szlama Sarna zwrócił się do Magistratu miasta Płocka z prośbą o wyrażenie zgody na wzniesienie na terenie jego nieruchomości murowanej jednopiętrowej oficyny. W 1889 roku wystąpił z kolei z prośbą o wyrażenie zgody na budowę murowanej dwupiętrowej oficyny wraz z jednopiętrową przybudówką. W 1893 roku na terenie nieruchomości został wzniesiony dwukondygnacyjny budynek przeznaczony na magazyny zakładów metalurgiczno-odlewniczych. W 1900 roku Moszek Szlama Sarna wzniósł dobudówkę do części piętrowego, murowanego, frontowego domu mieszkalnego oraz nowy murowany jednopiętrowy budynek mieszczący warsztat ślusarski i stolarski, a także skład dla narzędzi i maszyn rolniczych. Na początku XX wieku nieruchomość Moszka Szlamy Sarny została zelektryfikowana, założono także urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne. W 1905 roku na terenie nieruchomości zostały wzniesione nowe murowane dwupiętrowe magazyny oraz murowane piętrowe warsztaty z dachem krytym papą. Przed sierpniem 1907 roku na placu Sarny został wzniesiony nowy murowany budynek mieszczący ślusarnię i stolarnię, z dachem krytym papą oraz zostały przebudowane: murowany budynek, w którym mieścił się kocioł parowy i parowa maszyna, z dachem krytym papą, murowany budynek mieszczący warsztat, z dachem krytym papą, z drewnianą przybudówką krytą deskami oraz murowana oficyna z pomieszczeniami mieszkalnymi i składem żelaza, z dachem krytym dachówką. W 1909 roku frontowa kamienica przy ulicy Więziennej została nadbudowana o jedno piętro. Przebudowano zarazem schody w domu frontowym oraz w części oficyny mieszkalnej, przylegającej do domu frontowego.
Moszek Szlama Sarna zmarł 18 października 1908 roku. Został pochowany na miejscowym cmentarzu żydowskim. Płocka prasa napisała wówczas: „Zmarły zasłużył na dobre uznanie za swoją działalność, zmierzającą ku rozwojowi przemysłu krajowego. Jego wyroby zdobywały nagrody i uznanie na wystawach rolniczych krajowych. Podkreślić należy dobre stosunki zmarłego ze współpracownikami”.
Po śmierci Moszka Szlamy Sarny nieruchomość odziedziczyły jego dzieci: Izydor Sarna, Saul (Stanisław) Sarna i Adela po mężu Gufnagel (na mocy protokołu zamknięcia postępowania spadkowego z dnia 5 kwietnia 1910 roku). Adela Gufnagel swoje prawa do spadu odstąpiła swoim braciom za sumę 7900 rubli. Następnie Izydor Sarna nabył od swojego brata Saula jego niepodzielną część nieruchomości za kwotę 50 000 rubli i na mocy aktu z dnia 28 października 1911 roku zapisany został jej właścicielem.
W 1911 roku fabryka Sarny brała udział w wystawie rolniczej w Mławie, zarazem uruchomiła tu swoją filię ze stałą wystawą swoich wyrobów. Z tej okazji miesięcznik „Świat” przypomniał drogę rozwojową fabryki, zaznaczając, iż z małego warsztatu do reperacji narzędzi rolniczych w roku 1870, stał się on dużym zakładem przemysłowym, w którym zatrudnienie znalazło 120 osób. Przed wybuchem I wojny światowej firma kierowana przez Izydora Sarnę stała u szczytu rozwoju technicznego i handlowego odgrywając znaczną rolę w rodzimej produkcji. Sarna brał aktywny udział w urządzaniu wystaw i pokazów rolniczych współpracując z różnymi organizacjami rolniczymi.
Izydor Sarna był absolwentem Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Mittweide. Po ukończeniu studiów był stażystą w fabryce Mac Cornicka w Stanach Zjednoczonych. Opracował technologię produkcji nowych maszyn rolniczych. Był wybitnym konstruktorem, który przyczynił się do rozwoju i modernizacji przedsiębiorstwa odziedziczonego po ojcu. Maszyny rolnicze z jego fabryki były eksportowane m. in. do Niemiec i Rosji. Izydor Sarna był zarazem znanym w Płocku filantropem. Był m. in. członkiem Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Pracowników Handlowych Wyznania Mojżeszowego. W 1914 roku współtworzył Komitet Niesienia Pomocy Żydom w Płocku, był członkiem Komitetu Obywatelskiego miasta Płocka, od 1915 roku zasiadał w Radzie Gminy Żydowskiej. W 1917 roku został wybrany członkiem Rady Miejskiej Płocka. Działał także w Towarzystwie Kredytowym w Płocku, wspierał finansowo Szkołę Niedzielno-Handlową.
W 1927 roku Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych Sarny, zlokalizowana w centrum miasta między ulicami Sienkiewicza, Królewiecką i Bielską, posiadała trzy silniki parowe i elektryczne o sile 65 HP i 70 maszyn pomocniczych. Ogółem zatrudniała 105 osób, zaś liczba wyprodukowanych w 1926 roku maszyn wynosiła 2000 sztuk. Fabryka zajmowała się produkcją prostych maszyn i urządzeń, takich jak kultywatory, brony zwyczajne, wypielacze, grabie konne, siewniki, młocarnie cepowe czy wialnie i młynki do czyszczenia zboża.
W 1929 roku Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych Sarny brała udział w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, podczas której prezentowała młocarnie, wialnie, sieczkarnie, kieraty oraz narzędzia rolnicze.
Według spisu sporządzonego w roku 1931, w kamienicy frontowej przy ulicy Sienkiewicza 48 (wówczas numer policyjny 28) mieszkał właściciel fabryki wraz z żoną Edą (ur. 1890) i córką Anną Felicją Różą (ur. 1930) oraz najbliższymi współpracownikami. Eda Sarna, żona Izydora, była znaną płocką działaczką, czynnie angażującą się w pracę Towarzystwa Opieki nad Dziećmi Żydowskimi w Płocku.
W pierwszych tygodniach okupacji hitlerowskiej fabryka Sarny nadal prowadziła produkcję. Niemcy pozostawili Izydora Sarnę jako fachowca. Pod koniec 1939 roku opuścił wraz z rodziną Płock. Fabryka Sarny, wraz z dwiema innymi działającymi w okresie międzywojennym w Płocku – Maurycego Marguliesa oraz Pawła Urbańskiego, pod koniec 1939 roku weszła w skład jednego przedsiębiorstwa pod nazwą Maschinen Industrie.
Po zakończeniu II wojny światowej, postanowieniem Pełnomocnika Rządu dla Spraw Gospodarki Nr XVIII/09/27 z dnia 19 lutego 1945 roku, nieruchomość przy ulicy Sienkiewicza 48 została włączona w obręb Płockich Zakładów Przemysłowych. Zakład podporządkowano Zjednoczeniu Przemysłu Metalowego i Elektronicznego na Okręg Łódzki w Łodzi. Na mocy postanowienia Ministerstwa Przemysłu i Handlu z dnia 15 września 1948 roku otrzymał nazwę „Fabryka Maszyn Żniwnych – Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione w Płocku”.
W posesji fabrycznej przy ulicy Sienkiewicza 48 przydzielano mieszkania pracownikom Płockich Zakładów Przemysłowych. W 1976 roku budynki odlewni zespołu Fabryki Maszyn Rolniczych Sarny zostały wpisane do rejestru zabytków. Kamienica położona przy ulicy Sienkiewicza 48, należąca do miasta, została kilka lat temu przekazana Miejskiemu Towarzystwu Budownictwa Społecznego.
Bibliografia:
Dzieje Płocka, t. 2, red. M. Krajewski, Płock 2006
Grzymałowski S., Chorzewski K., Produkcja maszyn i narzȩdzi rolniczych w Polsce w latach 1805-1918, Wrocław 1970
Jewsiewicki B., Koliński J., Przemysł miasta Płocka i powiatu płockiego w świetle rosyjskich statystyk urzędowych końca XIX wieku, „Notatki Płockie” 1968, nr 14
Kalendarz Płocki na rok przestępny 1876, Warszawa 1875
Lista członków Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskiem w roku 1861, wyd. Towarzystwo Rolnicze w Królestwie Polskim, [b.m.w.] 1861
Nowak G. Wojciechowska A., Żydowski Płock – architektoniczne wizje i realizacje, Płock 2014
Nowowiejski A.J., Płock. Monografia historyczna, Płock 1931
Papierowski A.J., Organizacje i instytucje społeczne i polityczne w Płocku w latach 1905-1914, Płock 2010
Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu maj – wrzesień 1929. 2, Katalog rolniczy Cz.1 Ogólny, Poznań 1929
J. Przedpełski, Żydzi płoccy. Dzieje i martyrologia 1939-1945, Płock 1993
Przedpełski J., Stefański J., Żydzi płoccy w dziejach miasta, Płock 2012
Sprawozdanie Zarządu Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego w Warszawie za 1902 rok. Ogólne zebranie członków dnia 10 (23) maja 1903 roku: rok 47 istnienia, Warszawa 1903
Stefański J., Dzieje Fabryki Maszyn Żniwnych im. Marcelego Nowotki w Płocku 1870-1977, Warszawa 1986
