Estera Golde-Stróżecka – wolnomyślicielka, aktywistka na rzecz praw kobiet, publicystka, działaczka polityczna i kulturalno-oświatowa, lekarka, urodziła się 1 sierpnia 1872 roku w Płocku, jako córka Beniamina i Liby Ruchli z Goldsztejnów. Jej ojciec był znanym w mieście kupcem, przemysłowcem i działaczem filantropijnym. Po ukończeniu Gimnazjum […]
Według zapisów archiwalnych rodzina Bomzonów (Baumzon; Bomsohn) mieszkała w Płocku od początku XIX wieku. Mój pradziadek, Izrael Abram Bomzon (1861-1913), syn Dawida Szlamy (1826-1904) i Ruchli Łai z domu Liberman (1830-?), który był zawodowym piernikarzem, w 1901 roku poślubił Entę Szrajber (1854-Holokaust). Rodzina Bomzonów mieszkała […]
Stanisław (Salomon) Posner urodził się 21 listopada 1868 roku jako syn Leona i Matyldy z Bornsteinów. Jego ojciec należał do gorliwych propagatorów kierunku asymilatorskiego, wiele jego artykułów drukowała warszawska „Jutrzenka”. Siostrą Stanisława Posnera była Malwina Garfeinowa-Garska – pisarka i publicystka, autorka Gromnic (1907) i Powieści o duszy polskiej (1912). Pradziad Stanisława – Salomon Markus Posner (1770-1848) – pochodzący z Finlandii kupiec i filantrop, osiadł w młodości Warszawie, gdzie uzyskał monopol solny i wkrótce doszedł do znacznej fortuny. Dzięki niej w 1817 roku mógł nabyć dobra Kuchary, gdzie przeniósł się z rodziną i w roku 1823 założył jedną z pierwszych w Królestwie Polskim manufaktur włókienniczych.
Stanisław Posner był wybitnym prawnikiem – teoretykiem. Ukończył studia na Wydziale Prawa Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Już jako student, od 1891 roku pisywał artykuły do „Gazety Sądowej Warszawskiej”. W 1893 roku został nagrodzony złotym medalem za rozprawę konkursową Szkoła historyczna prawa w Niemczech. Studia kontynuował w latach 1893-1895 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Berlinie. Po powrocie do kraju zajmował się pracą badawczą i publicystyką. W 1900 roku ukazała się jego praca pt. Prawo a życie, nagrodzona na konkursie „Gazety Sądowej”, a trzy lata później głośna rozprawa Nad otchłanią. W pracy tej dowodził, że handel żywym towarem nie jest fikcją, przytaczał szczegółowo rozprawy sądowe dwu procesów w Bytomiu i Piotrkowie, w których oskarżonym udowodniono, że zajmowali się wywożeniem kobiet do domów publicznych w Ameryce Południowej. Procesy takie były wówczas zjawiskami wyjątkowymi. Jego dorobek twórczy obejmuje dziesiątki artykułów na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, „Prawdy”, „Ogniwa”, „Themis Polskiej”, „Wiedzy”, „Książki”, „Czasopisma prawniczego i ekonomicznego”, „Przeglądu Filozoficznego”, „Przeglądu Politycznego”, „Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej”. Posner był autorem licznych książek i broszur w języku polskim, francuskim i niemieckim, z rozmaitych dziedzin nauk prawnych i społecznych. Spośród licznych jego dzieł warto wymienić Domy ludowe w Belgii (w których traktuje o kooperatywach robotniczych), Drogi samopomocy społecznej (gdzie możemy znaleźć eseje m. in. o Franciszku Tarczyńskim i sochocińskim guzikarstwie) czy pracę Dlaczego jestem socjalistką?, wydaną w 1921 roku. Jak pisał Feliks Perl, Stanisław Posner był socjalistą w imię szacunku dla człowieka, w imię stworzenia dla człowieka warunków, w których mógłby stać się człowiekiem w pełni tego słowa.
W czasie I wojny światowej Stanisław Posner przebywał na emigracji na zachodzie Europy. Pracował wówczas z niezwykłym zapałem dla sprawy Niepodległości Polski. Zyskał opinię niezawodnego informatora, wytrawnego polityka, wielkiego patrioty, a zarazem nowoczesnego Europejczyka. Posner pisywał o Polsce do licznych pism francuskich, wygłaszał odczyty, odbywał spotkania prywatne z ludźmi wpływowymi. Organizował jednocześnie Polaków we Francji, przygotowywał ich do przyszłej działalności w Niepodległej Polsce. Był inicjatorem i twórcą Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza w Paryżu, który powstał w 1916 roku. Łącznie z Józefą Franciszką Joteyko i Marią Grzegorzewską zorganizował Polską Ligę Nauczania – instytucję, która postawiła sobie za zadanie gromadzenie dla potrzeb kraju materiałów z dziedziny szkolnictwa oraz metodyki nauczania i wychowania, a także propagowanie polskiego ruchu niepodległościowego. Pod nazwiskiem własnym lub pseudonimem Rajmund Kucharski pisywał z Paryża liczne korespondencje do pism polskich wydawanych w Rosji przez wojenną emigrację polską.
W 1922 roku Stanisław Posner został wybrany z listy PPS w województwie kieleckim do Senatu RP. Pracował w Komisji Prawniczej, Spraw Zagranicznych i Wojskowych. W 1928 roku ponownie został senatorem z listy państwowej PPS, powierzono mu wówczas godność wicemarszałka Senatu. Przez obie kadencje był wiceprezesem klubu Związku Polskich Posłów Socjalistycznych i prezesem frakcji socjalistycznej w Senacie. Zabierał wielokrotnie głos w najważniejszych debatach. Jego mowy parlamentarne świadczące o głębokiej znajomości prawa i wielostronnej erudycji, wyrobiły mu pozycję wybitnego parlamentarzysty. Zebrane w tomie Pięć lat pracy w Senacie Rzeczypospolitej 1922–1927, zostały wydane w 1928 roku nakładem Księgarni Robotniczej.
Zasługą Stanisława Posnera było ratyfikowanie przez Polskę zakazu pracy nocnej i przyjmowania do przemysłu dzieci poniżej 14 roku życia, uznanego na Pierwszej Międzynarodowej Konferencji Pracy w Waszyngtonie w 1919 roku. Był także jednym z autorów Deklaracji Genewskiej z 1924 roku, w której po raz pierwszy zapisano prawa dziecka, oraz jednym z założycieli i wiceprzewodniczącym Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Był jednym z założycieli oraz członkiem zarządu Polskiego Stowarzyszenia Ligi Narodów. Czynnie pracował w Unii Międzyparlamentarnej – międzynarodowej organizacji powstałej w roku 1889, której celem była ochrona pokoju i napędzanie pozytywnych demokratycznych przemian poprzez dialog polityczny i konkretne działania. Pracował wreszcie dla młodzieży w bliskiej jego sercu placówce, jaką był powołany w 1922 roku Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, pod kierunkiem prof. dr Marii Grzegorzewskiej – twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce.
Pamiętajmy, pisał Posner, że szczęściem jest kochać ludzi. Trzeba ich szanować, a nie nienawidzić i gardzić nimi. Trzeba wiązać ludzi, a nie dzielić i na proch mleć. Trzeba rozpalać ogniska łączności społecznej, nie otwierać kratery nienawiści i egoizmu…
Stanisław Posner zmarł 8 maja 1930 roku. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie.
Fundacja Nobiscum poświęciła Stanisławowi Posnerowi wystawę przygotowaną w zeszłym roku i pokazywaną dotychczas w Filii nr 7 Książnicy Płockiej im. Władysława Broniewskiego, podczas V Biegu Powstania Styczniowego w Kucharach Żydowskich, w Miejskim Centrum Kultury w Płońsku podczas tegorocznego Festiwalu Kultury Żydowskiej w mieście Ben Guriona oraz w Gminnym Ośrodku Kultury w Sochocinie.
Bibliografia:
Perl F., Stanisław Posner, Kraków 1927
Stanisław Posner. Wspomnienie [w:] „Gazeta Sądowa Warszawska” nr 20 z 19 maja 1930 r.
Świdwiński St., Wspomnienia pośmiertne. Senator Stanisław Posner [:] „Ogniwo: organ informacyjny i sprawozdawczy Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich i Biuletyn Zarządu Głównego Z.Z.N.P.S.Ś.”, nr 5 (maj 1930)
strony internetowe:
Rudold (Chaim Rubin) Oberfeld urodził się 14 listopada 1859 roku, jako syn Jakowa i Ruchli z domu Nejmark. Jego żoną była Franciszka z Bernsztejnów. Oberfeld był absolwentem Gimnazjum Gubernialnego w Płocku oraz studiów prawniczych na Uniwersytecie Warszawskim. Po studiach pracował w Płocku jako adwokat (jego […]
W 1870 roku sukcesorzy Ojzera Lewity zakupili od Magistratu miasta Płocka za kwotę 1000 rubli w srebrze plac graniczący od południa z ulicą Misjonarską, od zachodu z zabudowaniami więziennymi, od północy i wschodu z ogrodem i posesją Jakuba Strzeszewskiego, zwany odtąd „placem kupca Ojzera Lewity”, […]
Maurycy Fajans (1827-1897) – kupiec i przemysłowiec, był synem sieradzkiego kupca Hermana i Leontyny z Konów. Jego bratem był znany warszawski fotograf i właściciel zakładu litograficzno-fotograficznego Maksymilian Fajans (1825-1890).
Maurycy Fajans był przedstawicielem spółki udziałowej żeglugi parowej na Wiśle we Włocławku hr. Andrzeja Zamoyskiego, następnie (od 1864 roku) jej dyrektorem. W 1871 roku po rozwiązaniu spółki nabył część statków, wśród nich parowiec “Płock”. Był także właścicielem Warsztatów Żeglugi Parowej na Solcu. Jak czytamy w artykule zatytułowanym “Jubileusz żeglugi parowej na Wiśle” na łamach “Tygodnika Ilustrowanego” (nr 26 z 1908 roku):
Nowonabywca miał najszczęśliwszą rękę ze wszystkich dotychczasowych posiadaczów parowców na naszych rzek królowej. Zaprowadziwszy sprężystą administracyę, powiększając stopniowo liczbę statków, Fajans dochodzi wkrótce do majątku. Dzięki szczęśliwej ręce, on też pierwszy utrwala byt żeglugi parowej na Wiśle. W roku 1884 Fajans kontynuuje przerwaną budowę statków w zakładach krajowych, przez siebie prowadzonych. Warsztaty te udoskonalono w ten sposób, że podejmuje się nawet obstalunków dla potrzeb wojskowych. Aż wreszcie z Fabryki Fajansa wychodzą przed paru laty pierwsze ulepszone parowce “Kraków” i “Wawel”, z krytemi kajutami na pokładach i oświetleniem elektrycznem statków. Był to poważny krok naprzód w udoskonalaniu estetyki dotychczasowych parostatków żeglugi na Wiśle.
Maurycy Fajans był także sędzią handlowym (od 1875 roku), członkiem komitetu warszawskiej giełdy (w latach 1888-1894) oraz członkiem zarządu warszawskiej gminy żydowskiej. Współpracował z płockim kupcem Ludwikiem Flatau w dziedzinie handlu zbożem. Był zarazem członkiem Towarzystwa Budowy Wodociągów w Płocku (obok Zelewka Chessyna, Adolfa Weisblatta, Krzysztofa Doze i Gustawa Bergsona), które powołano do życia w 1894 roku oraz współwłaścicielem nieruchomości w Płocku oznaczonej numerem hipotecznym 515 na brzegu Wisły.
Bibliografia:
Przedpełski J., Stefański J., Żydzi płoccy w dziejach miasta, Płock 2012
Mykwa, która istniała jeszcze zanim powstał piękny budynek będący dziś siedzibą Płockiej Galerii Sztuki. Kamienica, w której mieściła się siedziba Towarzystwa Opieki nad Dziećmi Żydowskimi oraz Schroniska dla Bezdomnych Dzieci Żydowskich. Prawdziwy dom rabina – w odróżnieniu od nazywanego tak popularnie budynku przy ulicy Kwiatka, […]
Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1910 roku jako syn Chaima Mendla vel Mieczysława Themersona (1871-1930) – lekarza medycyny, literata i publicysty, oraz Sary Liby vel Salomei z domu Smulewicz. W 1928 roku ukończył Gimnazjum Państwowe im. Władysława Jagiełły w Płocku. W tym samym roku […]
Sukkot (Święto Namiotów, Święto Szałasów) to święto upamiętniające wyjście Izraelitów z Egiptu i wędrówkę po pustyni, podczas której doświadczali oni bezpośredniej opieki boskiej. Na czas tego święta budowane są szałasy (kuczki), w których spożywa się posiłki, niekiedy też sypia, dla przypomnienia szałasów, w jakich przebywali Izraelici na pustyni.
Jak wyglądały kuczki w przestrzeni dawnego, XIX-wiecznego Płocka? W zespole archiwalnym Akta miasta Płocka, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Płocku, zachował się projekt budynku gospodarczego, wykonany przez Zdzisława Zawodzińskiego w roku 1871, dla pochodzącego z Pułtuska Abrama Joska Luli, kupca w branży zbożowej i właściciela nieruchomości zlokalizowanej przy obecnej ulicy Józefa Kwiatka 5. Projekt zakładał postawienie budynku dwukondygnacyjnego, przekrytego dachem jednospadowym: na poziomie parteru (z murowanymi z cegły ścianami) budynek ten mieścić miał drwalnię i wozownię, na poziomie pierwszego piętra (ze ścianami obłożonymi deskami pokrytymi farbą olejną) – kuczkę. Z dokumentu wynika, że kuczka była pomieszczeniem na planie prostokąta, o powierzchni użytkowej 3,35m x 4,75m, wysokim na 2,74m (wysokość z dachem – 4,57m). Do wnętrza kuczki prowadziła sień. Na piętrze znajdowała się także mała izba, przylegająca do pomieszczenia kuczki z drugiej strony.
Obok kuczek w konstrukcji drewnianej, bogaci Żydzi wznosili w swoich nieruchomościach także obiekty murowane. Przed 1872 rokiem murowaną z cegły kuczkę przy ulicy Synagogalnej (nr hip. 39) wzniósł Szlama Kowalski, a w 1894 roku przy Starym Rynku (nr hip. 5) znany płocki kupiec i społecznik Izrael Kirsztejn (1828-1916).
W zespole archiwalnym Akta miasta Płocka zachowały się także liczne prośby do władz miasta o wydanie zezwolenia na postawienie kuczek, które w założeniu miały być obiektami o charakterze efemerycznym – Żydzi byli zobowiązani do ich rozebrania po zakończeniu święta. W samym roku 1877 wydano 171 takich pozwoleń. Najwięcej „szałasów” wznoszono w sercu dzielnicy żydowskiej – przy ulicy Szerokiej, ale także przy ulicy Synagogalnej, Niecałej, Jerozolimskiej, Bielskiej i Więziennej. W przestrzeni miasta kuczki można było odnaleźć także przy ulicy Dominikańskiej, Płońskiej, Mostowej, Misjonarskiej, Kolegialnej, Grodzkiej, Królewieckiej i Starym Rynku.
Jak wskazują źródła, na czas trwania święta Sukkot nie tylko wznoszono w Płocku kuczki, ale również otwierano prywatne domy modlitwy (Wielka Synagoga oraz bożnica były w stanie pomieścić jednorazowo łącznie tylko ok. 1500 osób). W 1892 roku, w związku ze zbliżającym się świętem, na wniosek Dozoru Bóżniczego oraz rabina Judy Bejmana, Magistrat miasta Płocka wyraził zgodę na otwarcie 19 czasowych modlitewni m. in. przy ulicy Synagogalnej w szkole Dancygiera (nr hip. 34/5), przy ulicy Zduńskiej w siedzibie Talmud Tory (nr hip. 107) oraz przy ulicy Misjonarskiej w szpitalu im. Izaaka Fogla.
Istniejące kuczki w przestrzeni miasta Płocka
Kościuszki 4
Kuczka widoczna jest od ulicy Mostowej, przylega do tylnej ściany dwukondygnacyjnej oficyny, która została wzniesiona po 1887 roku. Kuczka, w konstrukcji drewnianej, znajduje się na poziomie pierwszego piętra, jest wsparta na żeliwnych przyporach. Została wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu, z dwuspadowym dachem krytym blachą. Pierwszym właścicielem nieruchomości był Jan Fryderyk Gottard Lehnardt, od 1865 roku – rodzina Maltzów. Ostatnimi, przedwojennymi właścicielami byli Stanisław i Janina Sabina z Gutowskich małżonkowie Tłuchowscy. Na terenie nieruchomości mieszkało kilkanaście rodzin katolickich i tylko jedna żydowska. Była to rodzina kupca Tauchena Kapusty (1865-1894). W okresie międzywojnia mieszkał tu Moszek Zelman Kapusta (ur. 1886) z żoną Elką z Borensztejnów i dziećmi.
Grodzka 8
Unikatowa kuczka w stylu modernistycznym znajduje się w podwórzu nieruchomości przy ulicy Grodzkiej 8, jest widoczna od ulicy Stanisława Małachowskiego. Przylega do tylnej ściany XIX-wiecznej, bezstylowej, dwukondygnacyjnej kamienicy, o przeznaczeniu handlowo-mieszkalnym, na wysokości pierwszego piętra. Nieruchomość ta przed wojną stanowiła własność Lewka Kilberta (1882-1942). W międzywojniu w nieruchomości mieszkało kilka żydowskich rodzin m. in. Budników, Wolratów, Gelibterów i Zylberbergów.
Tumska 9
Kuczka znajduje się na tylnej ścianie neogotyckiej, dwukondygnacyjnej kamienicy wzniesionej około 1840 roku. Usytuowana jest na wysokości pierwszego piętra i wsparta została na betonowych filarach. Obiekt został założony na planie zbliżonym do kwadratu, o konstrukcji drewnianej, sklepiony jest jednospadowym dachem przekrytym blachą. Kuczka posiada dwa niewielkie kwadratowe okna w szczytowej partii ściany frontowej. Właścicielem nieruchomości przy Tumskiej 9 był od 1871 roku Dawid Chaim Segał. W 1912 roku nieruchomość nabyli Lajbuś i Tauba małżonkowie Smrodynia vel Kon. W okresie międzywojnia na terenie posesji mieszkali m. in. kupiec Nuchim Kuczyński, nauczyciel Dawid Jarząbek, handlowiec Lejb Lajzer Bomzon oraz gorseciarka Brana Taubenfligel.
Kolejne trzy obiekty przypominające żydowskie kuczki zlokalizowane są przy ulicy Kazimierza Wielkiego 18 oraz przy ulicy Sienkiewicza pod numerem 52 i 53.
Kuczki utracone
Grodzka 15
Posesja znajduje się we wschodniej części północnej pierzei ulicy Grodzkiej. Właścicielem nieruchomości od roku 1838 był Abraham Marsap. W 1864 roku odziedziczyła ją Dwora vel Dorota z Marsapów Hendelsmanowa, która sprzedała ją w tym samym roku Ickowi Fogelowi. W 1866 roku właścicielką została Mirel z Pinkusów Marsapowa. Jej spadkobiercy sprzedali własność Paulinie Majeranowej, a ta w 1873 roku Lewinowi Zemanowi. W 1875 roku właścicielami posesji w równych częściach byli Bernard Lewin i Markus Grünbaum. W 1880 roku kupił ją Michał Żołobow. W latach 1920-1922 posesję odziedziczyła Maria Żołobowa, która sprzedała ją następnie Emilowi Żółtowskiemu. W 1935 roku nabyli ją Waleria i Szymon Buksowiczowie. Kuczka znajdowała się nad bramą wjazdową, na tylnej ścianie kamienicy, na wysokości drugiej kondygnacji. Założona na planie prostokąta, o drewnianej konstrukcji, miała elegancką formę i skromny, geometryczny detal architektoniczny Powstała prawdopodobnie przed 1880 rokiem. Kilka lat temu spadła podczas remontu budynku. Do dziś nie wróciła na swoje miejsce.
Róg Tumskiej i Królewieckiej
Do niedawna najbardziej charakterystyczną w przestrzeni miasta Płocka była kuczka w nieruchomości zlokalizowanej u zbiegu ulicy Tumskiej i Królewieckiej. Pierwszym znanym właścicielem tej nieruchomości był Józef Liberman, po śmierci którego odziedziczyli ją Markus Liberman, Szaja Liberman, Hana z Libermanów Lichtensztajnowa oraz Bajla Libermanowa. W 1867 roku nieruchomość nabył Andrzej Kowalski. Od 1878 roku stanowiła własność Izraela Lejba i Maszy Fiszmanów. Od 1912 roku jej posesorem był Abram Fiszman, właściciel fabryki wód mineralnych. Po jego śmierci współwłasność odziedziczyli Sura Ryfka z Fiszmanów Galewska, Jakub Józef Fiszman, Lejzor Fiszman, Szoel Fiszman, Fajga Estera z Fiszmanów Kiełbikowa i Itta Brucha z Fiszmanów Firstenbergowa. Kuczka zlokalizowana była na tylnej ścianie dwukondygnacyjnego budynku frontowego, o charakterze usługowo-mieszkalnym. Została założona na planie zbliżonym do kwadratu, sklepiona była jednospadowym dachem przekrytym blachą. Ściany kuczki posiadały pierwotnie duże przeszklenia, a okna finezyjnie dzieliły szprosy. Na podstawie zachowanych zdjęć archiwalnych widać, że jeszcze na początku lat 80. XX wieku stan techniczny kuczki był dobry. W ciągu dekady jednak powoli niszczała, by na początku lat 90. miejski konserwator zabytków uznał jej stan zachowania za tragiczny, a sam obiekt kwalifikujący się do rozebrania i odtworzenia zgodnie z inwentaryzacją szczegółową. Na początku 2017 roku kuczka trafiła do Muzeum Etnograficznego w Warszawie, które rozumiejąc szczególną wartość historyczną tego obiektu jako materialnego śladu obecności społeczności żydowskiej w Płocku i na północnym Mazowszu, postanowiło poddać ją konserwacji i uczynić z niej element ekspozycji muzealnej. Miejmy nadzieję, że już niedługo płocką kuczkę będzie można podziwiać w stolicy Polski.
Bibliografia:
Nowak G., Z życia religijnego płockich Żydów – Święto Sukkot [w:] „Nasze Korzenie” nr 8 z 2015 roku, s. 94-99
Fundacja Nobiscum serdecznie zaprasza na wystawę planszową “Żydowski hrabia. Rzecz o Stanisławie Posnerze”, którą tym razem będziemy mieli przyjemność zaprezentować w sali wystawienniczej Miejskiego Centrum Kultury w Płońsku gościom III Festiwalu Kultury Żydowskiej w mieście Ben Guriona (pełen program festiwalu dostępny jest tutaj: mckplonsk.pl) W […]
