W zbiorach Archiwum Akt Nowych, w zespole archiwalnym Zbiór akt osobowych działaczy ruchu robotniczego pod sygnaturą 16266 znajduje się dokumentacja dotycząca płocczanina Adolfa Adama Goldberga (1865-1933). Ten pochodzący z asymilowanej żydowskiej rodziny kupieckiej działacz polityczny, zarazem brat znanego poety i krytyka sztuki Mieczysława Goldberga, pozostawił […]
Bolszewicy nacierali na miasto. Słychać było strzały artylerii. Lada chwila mogli dotrzeć do nas. W naszym domu na pierwszym piętrze były biura intendentury wojskowej. Pracowało tam kilku oficerów Polaków i dwaj bracia Narwowie – Żydzi. Lokatorzy – Polacy zabrali oficerów polskich, przebrali ich w cywilne […]
Pierwsza historyczna wzmianka świadcząca o obecności Żydów w Płocku pochodzi z 1237 roku. Zachowała się ona w dokumencie lokacyjnym miasta, wystawionym przez biskupa Piotra I, w którym ustalono, że granice miasta są zaś od grobów, które są wzdłuż drogi prowadzącej do Czerwińska, aż do studni kościoła Wojsławy i drugiej studni żydowskiej i całego ogrodzenia, które prowadzi do wspólnej drogi znajdującej się obok kościoła dominikanów. Zorganizowana gmina żydowska w Płocku powstała dopiero w wieku XVI. Żydzi mieszkali wówczas przy ulicy Żydowskiej, położonej równolegle do Starego Rynku, po jego wschodniej stronie. W XVII wieku powstała wydzielona administracyjnie enklawa ludności żydowskiej w Płocku, obejmująca ulicę Żydowską, Bielską i Tylną oraz płytkie działki na zapleczu parcel przyrynkowych, tworzące drugi front ulicy Żydowskiej. Z 1803 roku zachował się plan „miasta żydowskiego” w Płocku, ukazujący kwartał miasta między ulicami Żydowską, Bielską, Jerozolimską i Tylną. Według planu dzielnica żydowska obejmowała 77 posesji.
W 1793 roku, w wyniku drugiego rozbioru Polski, Płock dostał się pod panowanie Prus. W latach 1793-1809 rząd pruski, dążąc do rozszerzenia obszaru zurbanizowanego poprzez uporządkowanie i przyłączenie przedmieść, opracował kilka planów regulacji miasta, uwzględniających wyburzenie średniowiecznych murów obronnych wokół śródmieścia, które wówczas mocno krępowały komunikację i rozwój Płocka. Linię zabudowania ulicy Kwiatka oznaczono na najstarszym zachowanym planie miasta Płocka wykonanym w 1793 roku przez inspektora budownictwa Göppnera. Na znacznej długości nowo projektowana ulica była równoległa do muru obronnego, załamywała się na wprost pałacu biskupiego i dochodziła do ulicy Tumskiej. Projekt ulicy Kwiatka pojawia się następnie na planie budowniczego Schönwalda z 1798 roku – ulica Kwiatka zaczyna się tu przy bramie Wyszogrodzkiej, u wylotu ulicy Tadeusza Kościuszki, i biegnie równolegle do murów obronnych, obejmując z obu stron fosę. Ówczesne pruskie władze zaaprobowały i w znacznej mierze urzeczywistniły projekt regulacji miasta sporządzony w 1803 roku przez Schmida – ulica Kwiatka została tu zaprojektowana z utworzeniem sporego placu pomiędzy ulicą Bielską i placem Reformackim.
8 listopada 1811 roku książę warszawski Fryderyk August wydał dekret, na mocy którego w Płocku utworzono rewir żydowski. Artykuł I dekretu określał ulice, na których ludność wyznania mojżeszowego mogła mieszkać. Były to: Jerozolimska (od Rynku Staromiejskiego do ulicy zwanej Przykop), Synagogalna, Tylna, Przykop (od Bielskiej aż do Tumskiej), Więzienna (od klasztoru oo. Reformatów do Tumskiej), Ostatnia (od Reformatów do Tumskiej), Bielska (od Przykopu „aż w pole”) oraz Mojżeszowa (od Przykopu do Ostatniej).
Spośród wyżej wymienionych główną ulicą dzielnicy żydowskiej, zarazem główną ulicą Płocka łączącą nową dzielnicę ze starym miastem, stała się ulica Przykop. Ulicę tę zwano następnie Nową (nazwa współistniała z nazwą pierwotną), niekiedy stosowano określenie „ulica Nowa nad Przykopem”. W latach 30. XIX wieku ulicę zaczęto nazywać Szeroką, co stanowiło odzwierciedlenie jej charakteru topograficznego. W połowie XIX wieku ulica Szeroka, którą nazywano bazarem miasta, była jedną z najbardziej zabudowanych ulic Płocka.
W 1935 roku przemianowano ją na ulicę Józefa Kwiatka, aby uczcić pamięć działacza socjalistycznego i dziennikarza, który urodził się w Płocku w 1874 roku i mieszkał wraz z rodziną w domu pod numerem 45. W czasie II wojny światowej nastąpiła ponowna zmiana jej nazwy na Breite Strasse. W 1940 roku weszła w skład getta, które Niemcy zlikwidowali w 1941 roku, wywożąc do obozów zagłady tysiące płockich Żydów. 23 marca 1994 roku, w trakcie obrad Komisji ds. Nazewnictwa Ulic, pojawiła się propozycja przywrócenia ulicy Kwiatka nazwy Szeroka, która jednak upadła.
Ulicę Kwiatka przed wojną porównywano do warszawskich Nalewek. Był to ruchliwy trakt komunikacyjny, z licznymi sklepami, warsztatami, punktami usługowymi i gastronomicznymi. Według danych z roku 1937 działało tu 145 placówek handlowych i zakładów rzemieślniczych różnych branż.
Ulica Józefa Kwiatka stanowiła serce żydowskiej dzielnicy w Płocku. Przy ulicy funkcjonowała szkoła żydowska (bożnica), prywatne domy modlitwy, chedery, siedziby m. in. Żydowskiego Stowarzyszenia Pogrzebowego Bieker Chajlim, Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego Makabi oraz Stowarzyszenia Robotniczego Wychowania Fizycznego „Jutrznia”. Płocczanie pochodzenia żydowskiego byli nie tylko właścicielami kamienic przy ulicy Kwiatka, ale dominowali wśród jej mieszkańców oraz właścicieli placówek handlowych i zakładów rzemieślniczych. Księgi ludności stałej miasta Płocka odnotowują (dla okresu 1878-1897) ponad 13,700 osób pochodzenia żydowskiego zameldowanych przy ulicy Szerokiej. Z kolei spis sporządzony w przededniu II wojny światowej wykazał 3378 osób mieszkających przy tej ulicy. Wśród licznych mieszkańców nie brakowało osób wybitnych, takich jak Aron Pinkus Kohnsztam, Artur Ber, Mieczysław Themerson czy Józef Kwiatek, którzy na trwałe zapisali się w historii miasta.
W drugiej połowie XX wieku ulica Józefa Kwiatka została przebudowana: wymieniono i rozbudowano podziemne sieci wodno-kanalizacyjne, centralnego ogrzewania, gazu, kabli telekomunikacyjnych i energetycznych. Od wiosny 1997 roku do końca września 1999 roku wybudowano ciąg stylizowanych kamieniczek o charakterze mieszkalno-usługowym pomiędzy ulicą Kwiatka i Staromiejską. W lutym 2005 roku opracowano wstępny kompleksowy plan rewitalizacji Starego Miasta, w którym poza dzielnicą staromiejską z okresu średniowiecza z placami Stary Rynek, plac Gabriela Narutowicza i Plac Trzystu Straconych, objęto nabrzeże Wisły wraz ze skarpą wiślaną, a także m. in. całą ulicę Tumską i Józefa Kwiatka. W drugim półroczu 2006 roku wykonano remont elewacji budynku przy ulicy Józefa Kwiatka 9. W ramach rewitalizacji Starówki we wrześniu tego samego roku została wyremontowana i zmodernizowana zabytkowa pierzeja przy ulicy Józefa Kwiatka 15–25, z narożną kamienicą zwaną Domem Rabina. W konkursie Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa Budowa Roku 2006 MTBS sp. z o. o. w Płocku otrzymało wyróżnienie za rewitalizację tego obiektu. Największą inwestycją w obrębie Starego Miasta prowadzoną w ramach rewitalizacji tego rejonu Płocka była budowa w latach 2009-2012 kompleksu kamienic u zbiegu ulic Sienkiewicza, Bielskiej i Kwiatka zwanych Złotym Rogiem.
Bibliografia:
Nowak-Dąbrowska G., Okno na Kwiatka. Ulica Józefa Kwiatka w Płocku od początku XIX wieku do 1939 roku – ludzie i zabudowa, Płock 2019
Nachman Celner (Selner) urodził się w 1874 roku w Raciążu, jako syn Szmula (1824-1893) i Chany Ruchli z domu Tajfel. Z zawodu był krawcem-czeladnikiem, który z przerwami pracował w Londynie. Z miastem tym związany był także jego krewny Wolf Majer Celner (ur. 1839 rok), który […]
Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi, które było najbardziej znanym i najliczniejszym klubem sportowym w Płocku, powstało w 1915 roku. Jego założycielami byli Leon Goldberg, Kurt Kazen, Wilhelm Marienstrass, Juda Pszenica, Maurycy Płońskier, Berek Zeligman oraz Izrael Penzel. Organizacja odgrywała ważną rolę w życiu sportowym młodzieży żydowskiej […]
Fragment panoramy Wyszogrodu z majestatycznie wznoszącym się nad miasteczkiem nieistniejącym już dziś budynkiem synagogi – to zapowiedź nowego projektu realizowanego przez Fundacja Nobiscum. Zaczynamy oficjalnie pracę nad nowym, dwujęzycznym przewodnikiem: “Śladami Żydów Mazowsza”! ✡️
Przewodnik zaprezentuje synagogi, cmentarze żydowskie czy mykwy, ale również budynki, w których mieszkali i pracowali mazowieccy Żydzi, zlokalizowane na terenie pięciu powiatów: gostynińskiego, płockiego, płońskiego, sierpeckiego i żuromińskiego, m.in. w Płocku, Bodzanowie, Wyszogrodzie, Bielsku, Raciążu, Sierpcu i Bieżuniu!
Wkrótce zdradzimy więcej szczegółów! Śledźcie stronę Fundacji Nobiscum oraz JewishPlock.eu ✡️
Jeśli macie zaś jakiekolwiek materiały związane z tematem przewodnika, którymi chcielibyście się z nami podzielić, zapraszamy do kontaktu: info [at] fundacjanobiscum.eu
Mendel Jakub Perelgryc (ur. 1873 rok) był synem Icka Szlamy (ur. 1828 rok) i Ruchli Chany z domu Gracz (ur. 1841 rok), która pochodziła z Lipna. Jego bratem był Chaskiel Perelgryc (1864-1937) – właściciel posesji przy ulicy Warszawskiej 21 oraz Bielskiej 6, znany w Płocku […]
Feliks Tuszyński – artysta malarz i miniaturzysta, był synem Icka i Sury z Bajboków. Urodził się 19 lipca 1921 roku w Płocku. W okresie okupacji hitlerowskiej przebywał w getcie w Łodzi, następnie w obozie w Oświęcimiu. W 1944 roku został wywieziony do Braubschwelg, następnie do […]
Najstarsza wzmianka dotycząca rodziny Sadzawka w Płocku pochodzi z 1810 roku – 22 czerwca w Notariacie Płockim został zawarty kontrakt kupna sprzedaży część nieruchomości położonej przy ulicy Synagogalnej (numer hipoteczny 39) między Józefem Markusem Poznerem a Józefem Sadzawką (wówczas jeszcze Józefem Mośkowiczem). Drugą część nieruchomości Józef Mośkowicz nabył na mocy kontraktu z dnia 24 listopada 1814 roku od Anszela Rotmana.
Józef Sadzawka (1782-1838) był handlarzem, a źródła archiwalne odnotowują go także jako jednego z płockich Żydów, którzy prowadzili w mieście prywatne domy modlitwy.
W 1824 roku Józef Sadzawka nabył nieruchomość przy ulicy Bielskiej numer hipoteczny 243B. Wielopokoleniowa rodzina Sadzawków mieszkała przy ulicy Bielskiej aż do wybuchu II wojny światowej.
Pierwszą żoną Józefa była Sura, z którą miał syna Szaję Zajnwela, drugą żoną – Bajlą z Szymków. Józef Sadzawka był także ojcem Wolfa, Abrahama, Lejbusza, Itty, Dyny oraz Ryfki.
Szaja Zajnwel, z zawodu tłumacz, był żonaty z Gitlą (1828-1900), córką Kazriela i Bajli Granatów. Ich najstarszy syn Józef urodził się w 1856 roku. W kolejnych latach na świat przyszła Tyszla Małka (ur. 1858 rok), Emanuel (ur. 1860 rok) oraz Moszek Aron (ur. 1864 rok).
Żoną Emanuela Sadzawki była Małka z Askanasów, córka Jakuba Szulima i Marii Perelgryc, urodzona w 1855 roku w Płocku. Ich dziećmi byli Łaja (ur. 1888 rok) i Jakub Szmul (ur. 1889 rok). Emanuel Sadzawka na co dzień sprzedawał napoje gazowane w budce przy placu Konstantynowskim.
Moszek Aron Sadzawka ożenił się z Ryfką Wajcman z Wyszogrodu, córką Jochima Wajcmana i Estery Sury z Albertów. Wspólne dzieci Ryfki i Moszka Arona to: Samuel (ur. 1896 rok), Bajla (ur. 1897 rok), Dyna (ur. 1898 rok), Małka (ur. 1899 rok), Szaja (ur. 1901 rok), Kasryel (ur. 1903 rok) oraz Gitla (ur. 1907 rok). Od początku lat 80. XIX wieku Moszek Aron Sadzawka zajmował się w Płocku handlem wyrobami tytoniowymi. W okresie międzywojnia prowadził firmę sprzedającą meble.
Od 1860 roku właścicielką nieruchomości przy ulicy Bielskiej była Gitla Sadzawka. Nieruchomość tę odkupiła od Abrama Jagody, który nabył ją na publicznej sprzedaży w drodze działów po spadkobiercach Józefa i Bajli. Po śmierci Gitli, w 1908 roku, właścicielami zostały jej dzieci: Moszek Aron, Emanuel, Józef i Tyszla Małka. Jeszcze w tym samym roku Moszek przejął części należące do rodzeństwa i został jedynym właścicielem nieruchomości, aż do śmierci w 1936 roku. Ostatnim przedwojennym właścicielem nieruchomości był Abram Sadzawka.
Przed 1882 rokiem Józef Sadzawka, syn Szai Zajnwela i Gitli, wyemigrował do Belgii. W wieku 26 lat ożenił się z pochodzącą z Dahleram (Niemcy) Marią Ungermann (ur. 1859 rok), córką Mathiasa i Julianne Matheÿ. Józef i Maria mieli czworo dzieci: Emila (ur. 1882 rok), Julię (ur. 1884 rok), Jeanne (ur. 1888 rok) i Ernesta Leona (ur. 1890 rok). Sadzawkowie mieszkali w północno-zachodniej dzielnicy Brukseli – Laeken.
Józef Sadzawka zrobił w Brukseli oszałamiającą karierę w przemyśle tytoniowym. Przed 1888 rokiem założył znaną manufakturę papierosów i tytoniu tureckiego (Manufacture de Cigarettes & Tabacs Turcs J. Sadzawka), zlokalizowaną przy rue Linnée 62, następnie Avenue de la Reine 286. O jego sukcesach na tym polu świadczyć może nagroda – Grand Prix, którą uzyskał podczas światowej wystawy w Brukseli w 1897 roku. Swoją firmę i jej produkty prezentował następnie podczas światowej wystawy w Liege w roku 1905.
Przemysł tytoniowy był wówczas stosunkowo młodą gałęzią przemysłu. Pierwsze fabryki cygar powstały w Antwerpii i Gandawie między 1840 a 1850 rokiem. Następnie przemysł ten rozpowszechnił się w innych miastach, a fabryki belgijskie szybko stały się znane na całym świecie. Fabrykacja papierosów rozpoczęła się jeszcze później. Józef, który założył w Brukseli znaną manufakturę pod koniec lat 80-tych, pojawił się na rynku światowym dość wcześnie (pierwszymi fabrykantami papierosów w Belgii byli obcokrajowcy lub Belgowie, którzy uprzednio nie mieli nic wspólnego z przemysłem tytoniowym).
Syn Józefa – Ernest Leon Sadzawka był bohaterem I wojny światowej. Służbę wojskową rozpoczął 12 października 1914 roku jako wolontariusz i walczył w kolejnych kampaniach do końca wojny. Na kartach historii wojskowości belgijskiej zapisał się jako wzorowy i odważny adiutant, dowódca patrolu plutonu I pułku liniowego 5. Dywizji Piechoty, która nocą z 30 czerwca na 1 lipca 1918 roku przeprowadziła bohaterski szturm na posterunek wroga w pobliżu Merkem przy skrzyżowaniu Londen (front Yser). Za szczególne zasługi na polu walki Ernest Leon otrzymał 9 odznaczeń, w tym Order Korony, Order Leopolda, Krzyż Wojenny, Medal Zwycięstwa, Medal Wolontariusza-Kombatanta oraz Medal-Uczczenie stulecia Belgii. Choć dwukrotnie został poważnie ranny w walce (27 sierpnia 1916 roku i 1 lipca 1918 roku; amputacja lewego kciuka i głęboka rana lewego uda spowodowana ułamkiem pocisku), dopiero w lutym 1919 roku Ernest Leon zwrócił się z prośbą do rządu o udzielenie urlopu, do czego skłoniła go trudna sytuacja materialna i zdrowotna jego ojca Józefa, który podczas wojny odmówił pracy dla wroga, zaprzestając działalności w swojej fabryce tytoniu.
Dzięki Ernestowi Leonowi, Józef i Maria w roku 1920 otrzymali belgijskie dowody tożsamości, stając się pełnoprawnymi obywatelami kraju.
Ernest Sadzawka zapisał się także w historii najstarszego klubu żeglarskiego w Belgii. Prasa belgijska z 1914 roku, zarówno w języku francuskim, jak i flamandzkim, informowała wielokrotnie o uczestnictwie i sukcesach Ernesta w międzynarodowych regatach w Ostendzie i Liège. W 1925 roku Ernest został prezesem prestiżowego Klubu Królewskiego Żeglarskiego w Brukseli. Funkcję tę pełnił przez 35 lat.
13 lipca 1920 roku Józef Sadzawka sprzedał firmę. Z korespondencji Marii Ungermann do dzieci pisanej z Vichy Hotel w Nicei na początku 1925 roku wynika, że zmarł w wyniku powikłań wywołanych przez bronchit. Został pochowany na cmentarzu w Laeken. Jego potomkowie mieszkają dziś w Belgii, Francji i Chile.
Jehuda Lejb Margolies (1787-1811) – syn Aszera Zeliga, był rabinem, który na przełomie XVIII i XIX wieku kierował życiem duchowym płockiej gminy żydowskiej. Przed 1793 rokiem pełnił funkcję rabina w Szczebrzeszynie, Włocławku i Bodzanowie. Był związany z Płockiem w okresie od 1798 do 1805 roku. […]
