Mykwa, która istniała jeszcze zanim powstał piękny budynek będący dziś siedzibą Płockiej Galerii Sztuki. Kamienica, w której mieściła się siedziba Towarzystwa Opieki nad Dziećmi Żydowskimi oraz Schroniska dla Bezdomnych Dzieci Żydowskich. Prawdziwy dom rabina – w odróżnieniu od nazywanego tak popularnie budynku przy ulicy Kwiatka, […]
Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1910 roku jako syn Chaima Mendla vel Mieczysława Themersona (1871-1930) – lekarza medycyny, literata i publicysty, oraz Sary Liby vel Salomei z domu Smulewicz. W 1928 roku ukończył Gimnazjum Państwowe im. Władysława Jagiełły w Płocku. W tym samym roku […]
Sukkot (Święto Namiotów, Święto Szałasów) to święto upamiętniające wyjście Izraelitów z Egiptu i wędrówkę po pustyni, podczas której doświadczali oni bezpośredniej opieki boskiej. Na czas tego święta budowane są szałasy (kuczki), w których spożywa się posiłki, niekiedy też sypia, dla przypomnienia szałasów, w jakich przebywali Izraelici na pustyni.
Jak wyglądały kuczki w przestrzeni dawnego, XIX-wiecznego Płocka? W zespole archiwalnym Akta miasta Płocka, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Płocku, zachował się projekt budynku gospodarczego, wykonany przez Zdzisława Zawodzińskiego w roku 1871, dla pochodzącego z Pułtuska Abrama Joska Luli, kupca w branży zbożowej i właściciela nieruchomości zlokalizowanej przy obecnej ulicy Józefa Kwiatka 5. Projekt zakładał postawienie budynku dwukondygnacyjnego, przekrytego dachem jednospadowym: na poziomie parteru (z murowanymi z cegły ścianami) budynek ten mieścić miał drwalnię i wozownię, na poziomie pierwszego piętra (ze ścianami obłożonymi deskami pokrytymi farbą olejną) – kuczkę. Z dokumentu wynika, że kuczka była pomieszczeniem na planie prostokąta, o powierzchni użytkowej 3,35m x 4,75m, wysokim na 2,74m (wysokość z dachem – 4,57m). Do wnętrza kuczki prowadziła sień. Na piętrze znajdowała się także mała izba, przylegająca do pomieszczenia kuczki z drugiej strony.
Obok kuczek w konstrukcji drewnianej, bogaci Żydzi wznosili w swoich nieruchomościach także obiekty murowane. Przed 1872 rokiem murowaną z cegły kuczkę przy ulicy Synagogalnej (nr hip. 39) wzniósł Szlama Kowalski, a w 1894 roku przy Starym Rynku (nr hip. 5) znany płocki kupiec i społecznik Izrael Kirsztejn (1828-1916).
W zespole archiwalnym Akta miasta Płocka zachowały się także liczne prośby do władz miasta o wydanie zezwolenia na postawienie kuczek, które w założeniu miały być obiektami o charakterze efemerycznym – Żydzi byli zobowiązani do ich rozebrania po zakończeniu święta. W samym roku 1877 wydano 171 takich pozwoleń. Najwięcej „szałasów” wznoszono w sercu dzielnicy żydowskiej – przy ulicy Szerokiej, ale także przy ulicy Synagogalnej, Niecałej, Jerozolimskiej, Bielskiej i Więziennej. W przestrzeni miasta kuczki można było odnaleźć także przy ulicy Dominikańskiej, Płońskiej, Mostowej, Misjonarskiej, Kolegialnej, Grodzkiej, Królewieckiej i Starym Rynku.
Jak wskazują źródła, na czas trwania święta Sukkot nie tylko wznoszono w Płocku kuczki, ale również otwierano prywatne domy modlitwy (Wielka Synagoga oraz bożnica były w stanie pomieścić jednorazowo łącznie tylko ok. 1500 osób). W 1892 roku, w związku ze zbliżającym się świętem, na wniosek Dozoru Bóżniczego oraz rabina Judy Bejmana, Magistrat miasta Płocka wyraził zgodę na otwarcie 19 czasowych modlitewni m. in. przy ulicy Synagogalnej w szkole Dancygiera (nr hip. 34/5), przy ulicy Zduńskiej w siedzibie Talmud Tory (nr hip. 107) oraz przy ulicy Misjonarskiej w szpitalu im. Izaaka Fogla.
Istniejące kuczki w przestrzeni miasta Płocka
Kościuszki 4
Kuczka widoczna jest od ulicy Mostowej, przylega do tylnej ściany dwukondygnacyjnej oficyny, która została wzniesiona po 1887 roku. Kuczka, w konstrukcji drewnianej, znajduje się na poziomie pierwszego piętra, jest wsparta na żeliwnych przyporach. Została wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu, z dwuspadowym dachem krytym blachą. Pierwszym właścicielem nieruchomości był Jan Fryderyk Gottard Lehnardt, od 1865 roku – rodzina Maltzów. Ostatnimi, przedwojennymi właścicielami byli Stanisław i Janina Sabina z Gutowskich małżonkowie Tłuchowscy. Na terenie nieruchomości mieszkało kilkanaście rodzin katolickich i tylko jedna żydowska. Była to rodzina kupca Tauchena Kapusty (1865-1894). W okresie międzywojnia mieszkał tu Moszek Zelman Kapusta (ur. 1886) z żoną Elką z Borensztejnów i dziećmi.
Grodzka 8
Unikatowa kuczka w stylu modernistycznym znajduje się w podwórzu nieruchomości przy ulicy Grodzkiej 8, jest widoczna od ulicy Stanisława Małachowskiego. Przylega do tylnej ściany XIX-wiecznej, bezstylowej, dwukondygnacyjnej kamienicy, o przeznaczeniu handlowo-mieszkalnym, na wysokości pierwszego piętra. Nieruchomość ta przed wojną stanowiła własność Lewka Kilberta (1882-1942). W międzywojniu w nieruchomości mieszkało kilka żydowskich rodzin m. in. Budników, Wolratów, Gelibterów i Zylberbergów.
Tumska 9
Kuczka znajduje się na tylnej ścianie neogotyckiej, dwukondygnacyjnej kamienicy wzniesionej około 1840 roku. Usytuowana jest na wysokości pierwszego piętra i wsparta została na betonowych filarach. Obiekt został założony na planie zbliżonym do kwadratu, o konstrukcji drewnianej, sklepiony jest jednospadowym dachem przekrytym blachą. Kuczka posiada dwa niewielkie kwadratowe okna w szczytowej partii ściany frontowej. Właścicielem nieruchomości przy Tumskiej 9 był od 1871 roku Dawid Chaim Segał. W 1912 roku nieruchomość nabyli Lajbuś i Tauba małżonkowie Smrodynia vel Kon. W okresie międzywojnia na terenie posesji mieszkali m. in. kupiec Nuchim Kuczyński, nauczyciel Dawid Jarząbek, handlowiec Lejb Lajzer Bomzon oraz gorseciarka Brana Taubenfligel.
Kolejne trzy obiekty przypominające żydowskie kuczki zlokalizowane są przy ulicy Kazimierza Wielkiego 18 oraz przy ulicy Sienkiewicza pod numerem 52 i 53.
Kuczki utracone
Grodzka 15
Posesja znajduje się we wschodniej części północnej pierzei ulicy Grodzkiej. Właścicielem nieruchomości od roku 1838 był Abraham Marsap. W 1864 roku odziedziczyła ją Dwora vel Dorota z Marsapów Hendelsmanowa, która sprzedała ją w tym samym roku Ickowi Fogelowi. W 1866 roku właścicielką została Mirel z Pinkusów Marsapowa. Jej spadkobiercy sprzedali własność Paulinie Majeranowej, a ta w 1873 roku Lewinowi Zemanowi. W 1875 roku właścicielami posesji w równych częściach byli Bernard Lewin i Markus Grünbaum. W 1880 roku kupił ją Michał Żołobow. W latach 1920-1922 posesję odziedziczyła Maria Żołobowa, która sprzedała ją następnie Emilowi Żółtowskiemu. W 1935 roku nabyli ją Waleria i Szymon Buksowiczowie. Kuczka znajdowała się nad bramą wjazdową, na tylnej ścianie kamienicy, na wysokości drugiej kondygnacji. Założona na planie prostokąta, o drewnianej konstrukcji, miała elegancką formę i skromny, geometryczny detal architektoniczny Powstała prawdopodobnie przed 1880 rokiem. Kilka lat temu spadła podczas remontu budynku. Do dziś nie wróciła na swoje miejsce.
Róg Tumskiej i Królewieckiej
Do niedawna najbardziej charakterystyczną w przestrzeni miasta Płocka była kuczka w nieruchomości zlokalizowanej u zbiegu ulicy Tumskiej i Królewieckiej. Pierwszym znanym właścicielem tej nieruchomości był Józef Liberman, po śmierci którego odziedziczyli ją Markus Liberman, Szaja Liberman, Hana z Libermanów Lichtensztajnowa oraz Bajla Libermanowa. W 1867 roku nieruchomość nabył Andrzej Kowalski. Od 1878 roku stanowiła własność Izraela Lejba i Maszy Fiszmanów. Od 1912 roku jej posesorem był Abram Fiszman, właściciel fabryki wód mineralnych. Po jego śmierci współwłasność odziedziczyli Sura Ryfka z Fiszmanów Galewska, Jakub Józef Fiszman, Lejzor Fiszman, Szoel Fiszman, Fajga Estera z Fiszmanów Kiełbikowa i Itta Brucha z Fiszmanów Firstenbergowa. Kuczka zlokalizowana była na tylnej ścianie dwukondygnacyjnego budynku frontowego, o charakterze usługowo-mieszkalnym. Została założona na planie zbliżonym do kwadratu, sklepiona była jednospadowym dachem przekrytym blachą. Ściany kuczki posiadały pierwotnie duże przeszklenia, a okna finezyjnie dzieliły szprosy. Na podstawie zachowanych zdjęć archiwalnych widać, że jeszcze na początku lat 80. XX wieku stan techniczny kuczki był dobry. W ciągu dekady jednak powoli niszczała, by na początku lat 90. miejski konserwator zabytków uznał jej stan zachowania za tragiczny, a sam obiekt kwalifikujący się do rozebrania i odtworzenia zgodnie z inwentaryzacją szczegółową. Na początku 2017 roku kuczka trafiła do Muzeum Etnograficznego w Warszawie, które rozumiejąc szczególną wartość historyczną tego obiektu jako materialnego śladu obecności społeczności żydowskiej w Płocku i na północnym Mazowszu, postanowiło poddać ją konserwacji i uczynić z niej element ekspozycji muzealnej. Miejmy nadzieję, że już niedługo płocką kuczkę będzie można podziwiać w stolicy Polski.
Bibliografia:
Nowak G., Z życia religijnego płockich Żydów – Święto Sukkot [w:] „Nasze Korzenie” nr 8 z 2015 roku, s. 94-99
Fundacja Nobiscum serdecznie zaprasza na wystawę planszową “Żydowski hrabia. Rzecz o Stanisławie Posnerze”, którą tym razem będziemy mieli przyjemność zaprezentować w sali wystawienniczej Miejskiego Centrum Kultury w Płońsku gościom III Festiwalu Kultury Żydowskiej w mieście Ben Guriona (pełen program festiwalu dostępny jest tutaj: mckplonsk.pl) W […]
Nieruchomość o dawnym numerze hipotecznym 281 usytuowana jest we wschodnim narożniku ulicy Tumskiej i Kościuszki, w przestrzeni historycznego śródmieścia miasta Płocka. Pierwszym właścicielem posesji był Ludwik Mahn, asesor, budowniczy departamentu płockiego, zarazem członek loży wolnomularskiej w Płocku. Po śmierci Ludwika Mahna, właścicielką nieruchomości została w […]
Józef Kwiatek urodził się 22 stycznia 1874 roku w Płocku, w wielodzietnej rodzinie żydowskiej. Jego ojciec Fiszel, syn Efroima Kwiatka (1792-1875) i Sury z Kaganów, handlował towarami kolonialnymi. Matką Józefa była Hinda z Prussaków. Józef miał sześcioro rodzeństwa – braci Symchę (ur. 1876), Efroima (ur. 1884) i Hersza (ur. 1868) oraz siostry Fajgę Ryfkę (ur. 1870), Ides (ur. 1863) i Nechę (ur. 1881) oraz dwójkę przyrodniego rodzeństwa – Izraela (ur. 1856) i Surę (ur. 1854).
W 1892 roku Józef ukończył Gimnazjum Gubernialne w Płocku. Następnie uczęszczał na Wydział Medyczny Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Już na pierwszym roku został zmuszony do przerwania nauki – aresztowano go w kwietniu 1894 roku podczas manifestacji patriotycznej zwanej „kilińszczyzną”. Wypuszczony bez wyroku po upływie miesiąca, już 29 listopada 1894 roku został aresztowany ponownie, pod zarzutem tworzenia nielegalnej organizacji bezpłatnego nauczania, działającej zasadniczo wśród zasymilowanych Żydów. Tym razem Kwiatek przebywał w więzieniu przez pół roku, następnie pozostawał pod dozorem policyjnym do 1 maja 1896 roku. Jednocześnie został relegowany z uczelni i 6 maja 1896 roku skazany na dwa lata wygnania, które przypadały na okres służby wojskowej, część której, cztery miesiące, Kwiatek miał spędzić w batalionie dyscyplinarnym. Po odbyciu kary w Chersonie, w południowej Ukrainie, w izolowanej celi, Kwiatek został przydzielony do pułku karnego w Turkiestanie, po czym zwolniony kilka miesięcy przed terminem z powodu złego stanu zdrowia. Powrócił do Płocka wiosną 1898 roku. W tym samym roku podjął studia w Dorpacie, tym razem na wydziale prawnym. Jednocześnie działał w szeregach PPS oraz Kole Młodzieży Polskiej. W 1899 roku został wydalony z uniwersytetu na skutek udziału w zaburzeniach studenckich, lecz wkrótce został ponownie przyjęty. Ukończył studia w roku 1902, jednak władze nie pozwoliły mu zdawać egzaminu państwowego, wobec przyjęcia przez Kwiatka przewodnictwa delegacji, występującej z żądaniami politycznymi. W 1902 roku powrócił do rodzinnego miasta. Brał udział w VI Zjeździe PPS w Lublinie, gdzie wystąpił z wnioskiem o powołanie Komitetu Żydowskiego Polskiej Partii Socjalistycznej. Wkrótce wyjechał za granicę i tam przystąpił do ożywionej pracy w duchu programu PPS. Pracował w Berlinie, Katowicach i Krakowie. Był współpracownikiem „Gazety Robotniczej”, „Naprzodu” i „Przedświtu”. W „Przedświcie” umieścił szereg artykułów pod pseudonimem Flis. Drukował również w Krakowie w 1904 roku w cyklu wydawnictw „Latarni” broszurę „W kwestii żydowskiej” pod pseudonimem T. Wileński. W czerwcu 1903 roku został członkiem Komitetu Żydowskiego PPS. Wydawał pismo „Arbajter” – organ PPS w języku żydowskim.
Jesienią roku 1903 powrócił do Królestwa i objął stanowisko członka Centralnego Komitetu Robotniczego PPS (18 sierpnia 1904 roku). Był zarazem redaktorem czasopisma „Robotnik”. W listopadzie 1904 roku zorganizował pierwszą od 1863 roku manifestację zbrojną na placu Grzybowskim w Warszawie, skierowaną przeciwko poborowi do wojska rosyjskiego w związku z wojną z Japonią. W styczniu 1905 roku zorganizował wielki strajk powszechny, który przybrał charakter wystąpienia rewolucyjnego. W listopadzie 1905 roku sądzony przez sąd warszawski, po wyroku uniewinniającym, wyjechał za granicę. Po VIII Zjeździe PPS we Lwowie powrócił do Królestwa i brał udział w pracach warszawskiej organizacji PPS. W październiku 1906 roku został ponownie aresztowany. Tym razem otrzymał wyrok skazujący. Karę odbywał w Warszawie w więzieniu na Mokotowie, a następnie w Łomży. Więzienie odcisnęło piętno na jego zdrowiu – na początku 1908 roku opuścił je z gruźlicą krtani. Po uwolnieniu wyjechał za granicę. W Cieszynie, a następnie w Krakowie prowadził ożywioną działalność polityczną i kulturalną. Był przewodniczącym zjazdu polskiej młodzieży postępowej w Zurychu, pisywał do pism codziennych i miesięczników m. in. „Krytyka” i „Sfinks”, wygłaszał odczyty na tematy literackie, uczestniczył w wielu wiecach i zebraniach, zwłaszcza na Śląsku, pracował w Zarządzie Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza, organizował Wydział Oświatowy Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, nie oszczędzając zarazem swojego kruchego zdrowia. Dopiero u kresu życia poddał się leczeniu – początkowo w Zakopanem, z początkiem 1910 roku w Meranie. Dowiedziawszy się o nieuleczalnej chorobie, powrócił do Krakowa z zamiarem popełnienia samobójstwa – nie chciał bowiem umierać, będąc ciężarem dla innych. 20 stycznia 1910 roku odebrał sobie życie w hotelu „Pod Różą” wystrzałem z rewolweru. Jego pogrzeb odbył się 23 stycznia na cmentarzu żydowskim, stając się zarazem wielką manifestacją. Na czele Komitetu uczczenia pamięci Józefa Kwiatka stanął Bolesław Limanowski. Zebrane środki pozwoliły na ufundowanie grobowca z pamiątkową inskrypcją oraz założenie ruchomej biblioteki im. Kwiatka.
W 1930 roku Kwiatek został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami. W 1935 roku obchodzono uroczyście 25-lecie jego śmierci – w rodzinnym mieście postanowiono wmurować pamiątkową tablicę na ścianie domu, w którym się urodził, a ulicę Szeroką, przy której spędził dzieciństwo – przemianować na ulicę Józefa Kwiatka.
W 1816 roku w Kutnie zostało zawarte małżeństwo między Mordką Lindemanem (Lindermanem) (ur. ok. 1791 roku), synem handlarza Berka i Blumy (córka Chaima), oraz Perel Fux (ur. ok. 1792 roku), córką piekarza Szyi i Małki (córka Jonasza). W 1817 roku urodził się ich syn Chaim, […]
Jedną z rodzin związanych z dawną ulicą Szeroką (obecnie Józefa Kwiatka) była rodzina Berlinerów. Beniamin Berliner urodził się w 1829 roku w Płocku, jako syn Hersza i Marii. Z zawodu był krawcem (podobnie jak jego rodzice). W 1851 roku ożenił się z Krajndlą Topaz (ur. […]
Od 19 września w Galerii P w Urzędzie Miasta Płocka dostępna będzie wystawa planszowa Józef Kwiatek i jego ulica, którą Fundacja Nobiscum zrealizowała w związku z przypadającą w tym roku 145. rocznicą urodzin Józefa Kwiatka (1874-1910).
Wystawa została przygotowana w oparciu o materiały źródłowe dostępne w zasobie Archiwum Państwowego w Płocku, Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Żydowskim Instytucie Historycznym im. E. Ringelbluma oraz w Towarzystwie Naukowym Płockim i archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Płocku.
Wystawa w przekrojowy sposób opowiada o dziejach najważniejszej ulicy żydowskiej przedwojennego Płocka: ciekawostki związane z życiem ulicy, sylwetkami wybitnych płocczan, przeplatają się ze wspomnieniami mieszkańców i rodzinnymi pamiątkami.
Ważną częścią wystawy są fotografie płocczanina Tomasza Jacka Gałązki (jedna z nich powyżej) prezentujące ulicę Kwiatka, które zostały udostępnione Fundacji dzięki uprzejmości dyrektora Archiwum Państwowego w Płocku Tomasza Piekarskiego.
Projekt realizujemy dzięki dofinansowaniu ze środków Miasta Płocka.
Wystawa czynna będzie do 6 listopada 2019 r.
Inicjatywa Wielokulturowy Gostynin i Miejskie Centrum Kultury w Gostyninie zapraszają na tegoroczną edycję Europejskich Dni Dziedzictwa, która z pewnością będzie interesująca dla wszystkich, którym bliska jest historia zamieszkujących niegdyś miasto Żydów. My szczególnie polecamy spacer śladami Wielokulturowego Gostynina prowadzony przez Piotra Syskę. EDD, czyli Europejskie […]
